HTV vừa quay hình chương trình tọa đàm sân khấu Kép độc trên sân khấu cải lương, chủ đề chính của cuộc tọa đàm nhằm khẳng định như thế nào là kép độc và bàn luận chung quanh những bí quyết, kinh nghiệm, vui buồn, thành công trong sự nghiệp nghệ thuật của các nghệ sĩ chuyên đóng vai kép độc: NSƯT Hùng Minh, NSND Thanh Tòng, NS Khánh Tuấn, Trường Sơn, Công Minh, Thanh Sơn, Chí Bảo…

Đạo diễn NSND Trần Ngọc Giàu nhấn mạnh: “Xuất phát từ ý nghĩa tôn vinh những nam nghệ sĩ đã thể hiện thành công những vai kép độc trên sân khấu cải lương trong suốt 40 năm qua. Họ là những nghệ sĩ tận tụy với nghề, hết lòng sáng tạo để thể hiện thành công nhiều vai diễn nổi tiếng. Qua đó đưa ra một nhận định: Như thế nào là một kép độc, một vai phản diện trong một vở cải lương. Tầm quan trọng của vai diễn này đòi hỏi các nghệ sĩ đã phải lao tâm khổ trí như thế nào. Bên cạnh đó, công việc của chúng tôi là nhằm ghi lại hình ảnh, những lời phát biểu mang tính học thuật cộng với những minh họa để phục vụ cho công tác bảo lưu của sân khấu cải lương trên màn ảnh nhỏ. Sân khấu cải lương cần có những chuyên đề đi sâu vào các loại vai diễn, để tìm ra sự chuẩn mực, từ đó làm tiền đề cho việc phục hồi lại trung tâm nghiên cứu sân khấu cải lương thuộc Sở VH, TT và DL TPHCM”.

Chuyên đề này đã đưa ra một nhận định sở trường diễn những vai kép độc (vai nam phản diện) đang bị mai một khi có quá ít diễn viên trẻ đến với vai diễn kép độc. Và chính vì lo ngại điều đó mà tôi và anh đã rất tâm huyết khi thực hiện chuyên đề này, qua đó mong sao các diễn viên thế hệ hôm nay sẽ hiểu đúng về sở trường diễn những vai phản diện.

Soạn giả NSND Viễn Châu, một trong những tác giả đã có nhiều vở cải lương xây dựng thành công vai kép độc. Ông đã từng bàn luận về vấn đề này bằng việc định nghĩa thế nào là kép độc. Ông nói: “Cụm từ kép độc là khái niệm để chỉ anh kép đóng vai xấu, đối lập với cụm từ kép mùi để chỉ anh kép đóng vai tốt. Cách nói này xuất hiện từ lâu, từ khi có hoạt động sân khấu cải lương, chọn đào lựa kép, đã trở thành một cách nói phổ cập trong nghề và trong công chúng. Ngày trước, lập một đoàn hát, lo chạy kiếm cho được kép mùi để thủ vai thương vai tốt thì không thể không chạy kiếm kép độc để thủ diễn vai ghét, vai xấu. Trong một vở tuồng thì kép độc là vai đối đầu với kép mùi, là vai gieo gió, là động lực gây ra xung đột kịch, nghĩa là giữa cái ác và cái thiện. Nếu không có cái ác khốc liệt thì không bật lên được cái thiện sáng ngời. Do đó vai trò của anh kép độc và kép mùi phải cân bằng thế và lực. Cả hai đều quan trọng như nhau. Thế nhưng trước kia và ngay cả bây giờ dường như một số bầu và tác giả chỉ quan tâm lăng xê kép mùi, ít để ý nhiều đến kép độc. Đó cũng là nguyên nhân khiến một số kịch bản diễn trên sân khấu cứ nhàng nhàng, thiếu hơi nóng của sinh khí”.

Tất cả các nghệ sĩ tham gia chuyên đề có nhiều tâm sự về những thiệt thòi khi diễn kép độc. HTV đã tìm lại những tư liệu cũ rất ấn tượng, đó là những vai diễn kép độc trên sân khấu cải lương của các nghệ sĩ như: NSƯT Minh Châu với vai Sắc trong vở Tình yêu và lời đáp, Khánh Tuấn trong vai Hai Cang (vở Tướng cướp Bạch Hải Đường), Trường Sơn vai Phạm Khanh (Thanh gươm nữ tướng) và Công Minh vai Trần Ích Tắc (Dưới cờ Tây Sơn). Mỗi vai chỉ thể hiện từ 2 đến 3 phút, hình ảnh được quay cận, chen lẫn với giai điệu đặc tả tính cách nhân vật của từng nhân vật, đã tạo ấn tượng thật đậm nét để người xem chiêm ngưỡng những vai kép độc trên sân khấu cải lương.

NSND Đinh Bằng Phi tâm sự: “Trong lịch sử hình thành và phát triển của sân khấu nói chung trong đó có hát bội, có cải lương, người nghệ sĩ qua biết bao thế hệ giữ gìn và phát huy sáng tạo đã nỗ lực đúc kết rất nhiều vai diễn khuôn mẫu trên sân khấu cải lương. Khi viết kịch bản có đề cập đến vai kép độc tôi mong muốn gửi đến người xem một câu chuyện sâu sắc, và chuyên đề này cần đi vào học thuật nhằm tạo một cuộc trao đổi giúp khán giả yêu thích nghệ thuật có cái nhìn rộng hơn về những thành công của người nghệ sĩ chuyên đóng vai kép độc và hiểu thế nào là kép độc của sân khấu cải lương. Trong một lần trò chuyện với NSND Phùng Há, bà đã nói lên tầm quan trọng của những vai diễn mang giá trị khích thích sự bùng nổ dẫn tới cao trào trong một vở diễn. Có thể khẳng định nếu không có những vai kép độc thì sân khấu cải lương đã mất đi sức hấp dẫn của nó, bởi nếu thiếu một Tô Định thì làm sao có được sự chia ly đầy nước mắt của Trưng Trắc, Thi Sách, nếu thiếu một Chu Phác Viên độc tài, mưu mô thì làm sao tấn bi kịch của Thị Bình, Lỗ Tứ Phượng, Phồn Y có thể làm người xem thương cảm...Sự hiện diện hôm nay của các nghệ sĩ chuyên đóng những vai kép độc trên sân khấu cải lương là điều đáng vui mừng, vì từ lâu chúng tôi mong muốn thực hiện một chương trình chuyên đề mang tính chất bảo lưu những giá trị nghệ thuật mà suốt một quá trình dài các nghệ sĩ đã đúc kết”.

NS Trường Sơn kể về vai Tô Định, một trong những vai kép độc mà ông đã đóng khi NSND Trần Ngọc Giàu tái dựng vở Tiếng trống Mê Linh VTV 3 trực tiếp truyền hình: “Tôi bất ngờ vì kịch bản Tiếng trống Mê Linh viết rất hay, có được sự tương tác giữa các nhân vật để không một vai nào lép vế hơn vai nào, nhất là ba vai kép độc: Tô Định, Mã Tắc, Tào Nguyên. Lâu nay khi đóng vai kép độc tôi chú tâm đến cách hóa trang. Nhất là vẽ đôi mắt cho sắc, gương mặt phải lạnh. Tâm lý của Tô Định là một tên thái thú muốn chinh phục người dân nước Nam, hắn che dấu bên trong sự quan tâm, ôn hòa của một tên cầm đầu quân cướp nước bằng tiếng cười khằn, giọng nói trầm ấm, nhưng thật sự bên trong đầy thủ đoạn nham hiểm. Bao giờ tôi cũng muốn khắc họa nhân vật của mình mới, nên khi tập tôi quan tâm đến sự phối hợp với bạn diễn để lớp diễn đó, cảnh diễn đó đạt hiệu quả nghệ thuật. Thích nhất là lớp Mã Tắc khư khư muốn Thi Sách và dân làng phải nộp trống đồng thì Tô Định đã ngăn cản. Tôi cho rằng cái độc đó mang tính chế ngự, vì rõ ràng Mã Tắc đã làm mất lòng dân chúng trong ngày giỗ tổ Hùng Vương. Cái độc của Tô Định là muốn người dân phải khuất phục rồi tự động đem Trống Đồng đi nộp, Nhưng hắn đã lầm vì Trưng Trắc là người lãnh đạo sáng suốt, biết lùi một bước để tiến tới ba bước. Tôi cho rằng cái độc của Tô Định rất khó diễn, nếu chỉ dựa vào sự la hét, dữ dằn mà thiếu nội tâm bên trong thì sẽ khó mà thể hiện đúng ý tác giả.

NSƯT Hùng Minh đã phân tích các loại vai kép độc như độc lẵng, độc quan, độc tướng, độc nịnh, độc hề...nhưng khó nhất là vai kép hùng mà ông là người khởi xướng việc thể hiện một anh kép độc, làm rất nhiều điều ác rồi cuối vở ăn năn, hối hận. Nét độc đáo là đưa vào vai diễn những câu vọng cổ mùi mẫn. Nhắc lại các nghệ sĩ chuyên đóng vai kép độc nổi danh phải kể đến NSND Diệp Lang, ông đã từng có nhiều vai diễn kép độc trên sân khấu cải lương mà nổi tiếng nhất là vở Hai chiều ly biệt, rồi sau này là Hội đồng Thăng (Đời cô Lựu), Hội đồng Dư (Tiếng hò sông Hậu)...Ngoài ra, còn phải kể đến NSƯT Trường Xuân, NSƯT Bửu Truyện, NSƯT Hoàng Giang, nghệ sĩ Ba Xây...Mỗi người một vẻ, tạo nên sự độc đáo, thú vị cho sân khấu cải lương. NSND Thanh Tòng, một trong những nghệ sĩ cải lương tuồng cổ có nhiều vai kép độc. Anh đã từng nổi tiếng với các vai kép độc mùi, độc lẵng, độc tướng, độc nịnh. Anh vẫn thường nói bản thân mình là một con ong thợ chuyên hút nhụy hoa của những tài năng sân khấu tuồng cổ và hát bội ngày xưa. Để từ đó anh đúc kết thành vốn sống cho nghề. Ngoài vai Tào Tháo trong vở Tờ mật chỉ, NSND Thanh Tòng còn có rất nhiều vai diễn ấn tượng như: Thừa tướng trong vở Tiêu Anh Phụng loạn trào, Phạm Khanh trong Thanh gươm nữ tướng...NSƯT Hùng Minh nhấn mạnh: “Theo tôi sự khác nhau giữa cải lương và tuồng cổ là ở chỗ dùng vũ đạo để thể hiện cái độc. Nếu bên cải lương đi vào tâm lý nhiều thì ở tuồng cổ bất cứ vai nào cũng cần có vũ đạo, bên cạnh việc đi sâu vào nội tâm nhân vật. Điều tôi muốn nói với Thanh Tòng là từ khi anh đi vào nghiên cứu cách diễn mới cho cải lương tuồng cổ, thì người xem thấy phong cách của anh đi vào nội tâm nhiều hơn là phô trương vũ đạo bên ngoài. Cái độc xuất phát từ việc trung thành với tâm lý nhân vật và đặt hết trọng tâm vào một lớp diễn, một câu ca. Nghệ sĩ tuồng cổ lâu nay được đào tạo ở diện rộng, nghĩa là vai nào cũng đóng được, chứ không riêng gì kép độc. Do đó nếu không chuyên sâu nghiên cứu thì vai độc sẽ bị miên man”.

NS Chí Bảo đã trình bày cách thể hiện vai kép độc khi ông may mắn được đào tạo qua trường lớp, để từ cách cười hơi gió đến cái liếc mắt, chau mày đã giúp ông thể hiện thành công nhiều vai kép độc. Nghệ sĩ Trường Sơn, Công Minh, Khánh Tuấn cũng đặt trọng tâm trong việc diễn tả tâm trạng và những giằng xé nội tâm của nhân vật trước những tình huống cao trào. Quan trọng nhất là nghiên cứu kịch bản để diễn tả đúng tâm lý của một vai phản diện. Cách nghiên cứu là phải đọc kịch bản, tìm hiểu tư liệu và những bài học kinh nghiệm của các bậc thầy chung quanh để khẳng định nét diễn riêng, không trùng lắp. NS Thanh Sơn đã nói: “Tôi khuyên các bạn trẻ hãy chú tâm đến sự đa dạng nhiều hơn, vì ai đến với nghề cũng mong làm kép chánh, đào chánh, nhưng nếu bản thân mình chưa một lần kinh qua những vai kép độc, những vai tính cách thì đến lúc “xuống ngựa”, tức về chiều không còn đóng được đào kép chánh thì biết bám víu vào kinh nghiệm nào để sống với nghiệp tổ. Tôi cho rằng trách nhiệm truyền đạt những kinh nghiệm cho thế hệ trẻ ở mỗi nghệ sĩ chúng ta”.

Sources: sankhau